Å overleva i utkantane
I hundrevis av år levde fjordfolket i utkantane, både geografisk og når det gjaldt overleving. Gardane deira låg på smale hyller og bratte fjellsider, ofte berre tilgjengelege med båt eller langs bråtte råser.
Den nøyaktige alderen på mange av desse gardane er framleis uviss, men arkeologisk og historisk forsking viser at fast busetnad i dei indre fjordane kom relativt seint samanlikna med kysten, først og fremst i sein jarnalder og mellomalder (Dahle & Busengdal 2022 ). I starten vart mange av desse marginale gardane oppretta som utvidingar av større gods, kyrkjer eller adelsslekter som Giskeætta (Dahle & Busengdal 2022).
På fjordgardane vart båten òg brukt til å frakte høy frå slåtteteigar langs fjorden og heim til garden. Foto: Odd Knivsflå
Desse bygdesamfunna var uthaldande, men isolerte. Næringsgrunnlaget var i stor grad husdyrhald, med produksjon av mjølk, smør og ull, supplert med fiske som gav både mat og byttevarer (Dahle & Busengdal 2022, Øye 1994). Med tida endra likevel eigedomsmønsteret seg. Rundt 1700 hadde dei indre delane av Sunnmøre den høgaste delen sjølveigarar i heile regionen, noko som gjorde området til eit av dei meir egalitære jordbrukssamfunna i Noreg (Dahle & Busengdal 2022, Døssland 1990). I kontrast gav områda som var dominerte av dei store godsa på Giske og Vestnes lite rom for sjølveigande bønder (Døssland 1990).
Likevel viser skattelister frå 1600- og 1700-talet at fjordbygdene i dei indre delane av Sunnmøre høyrde til dei fattigaste jordbruksområda på Vestlandet (Dahle & Busengdal 2022). Trass i desse vanskelege tilhøva utvikla fjordfolket ein særmerkt kultur, forma av uthald og oppfinnsemd. Gardane og levemåten deira vart ståande som symbol på menneskeleg tilpassing til ekstreme landskap. Mange vart etter kvart fråflytta på 1800- og 1900-talet (Flydal 2004, Kjølås 1999, Døssland 1990).
Tyding og restaurering – Storfjordens Venner
I 1975 vart foreininga Storfjordens Venner grunnlagd for å ta vare på denne unike kulturarven. Gjennom frivillig arbeid har medlemene restaurert fråflytta gardar, fjellstigar og bygningar, og sikra at historia om fjordfolket framleis er synleg og tilgjengeleg for komande generasjonar. Innanfor verdsarvområdet Geirangerfjorden har Storfjordens Venner spelt ei avgjerande rolle i å bevare og vitalisere kulturlandskapet knytt til dei gamle fjordgardane.
Utstillinga «Historia om Fjordafolket» ved Norsk Fjordsenter. Foto: Ioannis Hoel-Zervas
Ei utandørs utstilling til deira ære
I samband med tjueårsjubileet sitt ville Storfjordens Venner heidre fjordfolket, og dei etablerte difor ei utandørs utstilling ved Norsk Fjordsenter. Utstillinga vart offisielt opna 6. september av H.M. Dronning Sonja. Skulpturane er laga av skulptøren Ola Stavseng. Utstillinga står som eit monument over styrke og motstandskraft, og som ei påminning om samspelet mellom menneskeliv og den dramatiske naturen kring Storfjorden.
For dei som ønskjer å vite meir, finst det òg ein film om utstillinga ‘Historien om Fjordafolket’ som er laga av Sunnmøre Live på vegne av Storfjordens Venner.
Kjelder
Dahle, K. & Busengdal, S. (2022). Living on the Edge. Patterns of agrarian settlement and land-use in the fjord landscape of Inner Sunnmøre. I: Mooney, D.E., Guðmundsdóttir, L., Dahl, B., Roberts, H. & Ramstad, M. (red.), Expanding Horizons. Settlement Patterns and Outfield Land Use in the Norse North Atlantic. UBAS – University of Bergen Archaeological Series 13. Bergen: Universitetsmuseet i Bergen.
Døssland, A. (1990). Med lengt mot havet. Fylkeshistorie for Møre og Romsdal I 1671–1835. Oslo: Det Norske Samlaget.
Flydal, A. (2007). Fjordfolket. Geirangerfjorden, Sunnylvsfjorden, Storfjorden, Hjørundfjorden og Loen-ulukka 1936. Geiranger: Storfjordens Venner.
Kjølås, H. (1999). Gardane langs Storfjorden. Gards- og ættesoge for Sunnylven og Geiranger, bind 3. Stranda: Sunnylven og Geiranger bygdeboknemnd.
Øye, I. (1994). «Sunnmørejordbruket i mellomalderen». I: Larsen, S.U. & Sulebust, J. (red.), I balansepunktet. Sunnmøres eldste historie. Ålesund: Sunnmørsposten forlag.